તણાવ અને મનોપચાર

તણાવ અને મનોપચાર

તણાવ ની વ્યાખ્યા:

• તે એક શારીરિક અને માનસિક પ્રતિક્રિયા છે જે આપણા પર્યાવરણમાં થતા ફેરફારો અથવા પડકારોને કારણે થાય છે.
• આપણા જીવનમાં કોઈપણ પરિસ્થિતિ જે આપણને અસ્વસ્થ, ચિંતિત અથવા દબાયેલો અનુભવ કરાવે છે તે ચિંતા નું કારણ બની શકે છે.

તણાવનો પરિચય

તણાવ શું છે?

તણાવને કોઇપણ શારીરિક, રાસાયણિક અથવા ભાવનાશીલ પરીબળ ગણાવી શકાય કે જે શારીરિક અથવા માનસિક અશાંતિ ઊભી કરે અને તે કદાચ બીમારી થવા માટેનું પરીબળ પણ બની શકે.

શારીરિક અને રાસાયણિક પરીબળો કે જે જે તણાવ ઉભુ કરી શકે તેમાં માનસિક આઘાત, ચેપો, નશીલા પદાર્થોનું સેવન, બીમારીઓ અને કોઈપણ પ્રકારની નુકસાનીનો સમાવેશ થાય છે.

તણાવ પ્રતિક્રિયા અને તેના પ્રકારો

• જ્યારે આપણે ચિંતા અનુભવીએ છીએ, ત્યારે આપણું શરીર એડ્રેનાલિન અને કોર્ટિસોલ જેવા સ્ટ્રેસ હોર્મોન્સ મુક્ત કરે છે.
• આ હોર્મોન્સ આપણને વધુ શક્તિ અને તાકાત આપે છે, જે ટૂંકા ગાળા માટે ઉપયોગી થઈ શકે છે, પરંતુ લાંબા સમય સુધી અથવા વારંવાર આવી આ સ્થિતિ આપણા શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક સાબિત થઈ શકે છે.

તેના બે પ્રકાર છે:

• હકારાત્મક તણાવ (યુસ્ટ્રેસ): આ પ્રકારનો તણાવ આપણને પડકારોનો સામનો કરવા, વધુ સારું પ્રદર્શન કરવા અને વ્યક્તિગત વિકાસ માટે પ્રેરિત કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, નવી નોકરીની શરૂઆત, લગ્ન, અથવા બાળકનો જન્મ જેવી ઘટનાઓ આ પ્રકારના તણાવનું કારણ બની શકે છે.
• દા.ત. કોઇ પ્રોજેકટ હાથ પર હોય ત્યારે થોડુ દબાણ અનુભવાય જેને કારણે હમેંશા આપણને સારુ કામ કરવાની ફરજ પડે છે, વધારે ઘ્યાન કેન્દ્રીત કરી શકીએ છીએ અને ઉત્સાહપૂર્વક કામ કરી શકીએ છીએ.

• નકારાત્મક તણાવ (ડિસ્ટ્રેસ): જ્યારે તણાવ વધુ પડતો અથવા લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહે છે, ત્યારે તે આપણા શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર નકારાત્મક અસર કરે છે. આ પ્રકારનો તણાવ ચિંતા, હતાશા, અનિદ્રા, હૃદય રોગ અને અન્ય ક્રોનિક બીમારીઓ તરફ દોરી શકે છે.

લક્ષણો

તણાવના શારીરિક અને માનસિક લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થઈ શકે છે:

• શારીરિક લક્ષણો: માથાનો દુખાવો, થાક, ઊંઘમાં ખલેલ, પાચન સમસ્યાઓ, સ્નાયુમાં દુખાવો, અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી પડવી.
• માનસિક લક્ષણો: ચિંતા, હતાશા, ચીડિયાપણું, એકાગ્રતામાં મુશ્કેલી, યાદશક્તિમાં ઘટાડો અને નિર્ણય લેવામાં મુશ્કેલી.

સામાન્યરીતે જોવા મળતા તણાવના ઉદભવસ્થાનો

તમારા જીવનમાં તણાવના કારણોને સમજો અને તેનું સંચાલન કરો

• તણાવ એ એક અનિવાર્ય માનવીય અનુભવ છે જે આપણા જીવનના વિવિધ પાસાઓમાંથી ઉદ્ભવી શકે છે.
• તણાવના મૂળને સમજવું એ તેને અસરકારક રીતે સંચાલિત કરવા અને તેની નકારાત્મક અસરોને ઘટાડવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે. ચાલો તણાવના કેટલાક સામાન્ય ઉદ્ભવ સ્થાનો પર એક નજર કરીએ:

1. અસ્તિત્વ જાળવી રાખવાનું તણાવ:

આ પ્રકારનો તાણ ત્યારે ઉદ્ભવે છે જ્યારે આપણને શારીરિક સુરક્ષા માટે જોખમ લાગે છે. આપણું શરીર કુદરતી રીતે "લડો અથવા ભાગો" પ્રતિક્રિયા દ્વારા પ્રતિક્રિયા આપે છે, જેમાં હોર્મોન્સ મુક્ત થાય છે જે આપણને જોખમનો સામનો કરવા અથવા તેનાથી બચવા માટે સજ્જ કરે છે.

2. આંતરિક તણાવ:

આંતરિક તણાવ આપણી અંદરથી ઉદ્ભવે છે. તે આપણી પોતાની ચિંતાઓ, અસુરક્ષાઓ અને નકારાત્મક વિચારોનું પરિણામ હોઈ શકે છે. આપણા નિયંત્રણની બહારની બાબતો વિશે ચિંતા કરવી અથવા પોતાને તણાવપૂર્ણ પરિસ્થિતિઓમાં મૂકવાથી આંતરિક તણાવ વધી શકે છે.

3. વાતાવરણીય તણાવ:

આપણી આસપાસનું વાતાવરણ પણ તણાવનું મુખ્ય કારણ બની શકે છે. ઘોંઘાટ, ભીડ, કામનું દબાણ, પારિવારિક સમસ્યાઓ અને અન્ય બાહ્ય પરિબળો આપણને તણાવ અનુભવી શકે છે. આવા તણાવને ઓળખવા અને તેનાથી બચવા અથવા તેનો સામનો કરવા માટે વ્યૂહરચના વિકસાવવી મહત્વપૂર્ણ છે.

4. થાક અને વધુ પડતું કામ:

લાંબા સમય સુધી વધુ પડતું કામ કરવું, અપૂરતી ઊંઘ લેવી, અથવા સતત દબાણ હેઠળ કામ કરવાથી થાક અને તણાવનું સ્તર વધી શકે છે. સમયનું યોગ્ય સંચાલન, આરામ માટે સમય કાઢવો અને નિયમિત વિરામ લેવાથી આ પ્રકારના તણાવને ઘટાડવામાં મદદ મળી શકે છે.

તણાવ ઊભુ કરનારા પરિબળોને ટુંકા ગાળાના (તીક્ષ્ણ) અથવા લાંબા ગાળાના (તીવ્ર) તરીકે પણ દર્શાવવામાં આવે છેઃ

• તણાવ એક જટિલ ઘટના છે જે વિવિધ સ્વરૂપોમાં આવે છે. તેને બે મુખ્ય પ્રકારોમાં વર્ગીકૃત કરી શકાય છે: તીક્ષ્ણ તણાવ અને ક્રોનિક તણાવ. આ બંને પ્રકારના તણાવ આપણા શરીર અને મન પર અલગ અલગ અસરો કરે છે.

તીક્ષ્ણ તણાવ (Acute Stress):

• તીક્ષ્ણ તણાવ એ તાત્કાલિક ખતરા અથવા પડકાર પ્રત્યે શરીરની કુદરતી પ્રતિક્રિયા છે.
• તેને "લડો અથવા ભાગો" પ્રતિક્રિયા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
• જ્યારે આપણને જોખમ અનુભવાય છે, ત્યારે આપણું મગજ તણાવ હોર્મોન્સ (કોર્ટિસોલ, એડ્રેનાલિન, નોરેપાઇનેફ્રાઇન) મુક્ત કરે છે, જે આપણને ઝડપથી પ્રતિક્રિયા આપવા માટે તૈયાર કરે છે. આ પ્રતિક્રિયા આપણને ટૂંકા ગાળા માટે વધુ શક્તિ અને ઊર્જા આપે છે, પરંતુ જો તે વારંવાર થાય છે, તો તે આપણા સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક બની શકે છે.

ક્રોનિક તણાવ (Chronic Stress):

• ક્રોનિક તણાવ એ લાંબા સમય સુધી ચાલતો તણાવ છે.
• તે જીવનની સતત ચાલતી મુશ્કેલીઓ, જેમ કે કામનું દબાણ, સંબંધોની સમસ્યાઓ, નાણાકીય ચિંતાઓ, અથવા સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓને કારણે થઈ શકે છે.
• ક્રોનિક તણાવ આપણા શરીરમાં સતત તણાવ હોર્મોન્સનું ઉત્પાદન કરે છે, જેનાથી આપણી રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી પડે છે અને હૃદય રોગ, ડાયાબિટીસ, અને હતાશા જેવી ગંભીર સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનું જોખમ વધે છે.

તણાવની અસરો પર પ્રભાવ પાડનારા પરિબળો અને તણાવ ગ્રહણક્ષમતા

તણાવની હાજરી હોવાની તાત્કાલીક જાણ મેળવવા માટેના સુચંકાંકો

તણાવની અસરો

શારીરિક અસરો

શારીરિક અસરો મુખ્યત્વે ‘ન્યુરો-એન્ડોક્રીનો-ઇમ્યુનોલોગીકલ પાથવે’ દ્વારા થાય છે. તાણ પેદા કરનાર પરિબળનો પ્રકાર જે પણ હોય, તેના તરફનો શરીરનો મુળભૂત પ્રતિભાવ સમાન હોય છે.

નીચે દબાણની શરીર પર થતી અમુક અસરો દર્શાવેલ છે.

• ધબકારાઃ હ્યદયના ધબકારા વધી જવા
• ટુંકી અને ઝડપી શ્વસનક્રિયા
• ધ્રુજારી
• ઠંડી લાગવી, અતિશય પરસેવો છૂટવો
• આંખ પરના ભમ્મર ભીના થવા
• સ્નાયુઓ ખેંચાવા, ઉદર (પેઢુ)ના સ્નાયુઓમાં ખેંચ વર્તાવી, અકળાયેલા (ચિંતિત અવસ્થા બતાવતા) હાથ અને પગ, દાંત દબાય એ રીતે જડબુ ખેંચાયેલ હોય
• પેશાબ જવાની માત્રામાં વધારો થવો
• વાળ ખરવા

માનસિક તણાવની અસરો

તણાવની માનસિક અસરો ઘણી જ રીતે જોઇ શકાય છે જ્યાં સુધી તેને યોગ્ય રીતે ઓળખી ના શકાય અને તેને સુધારી ના શકાય.
એવુ જાણીતુ છે કે વણઉકેલાયેલ લાગણીસભર તણાવ માનસિક યાતનામાં અને પછી શારીરિક બીમારીમાં (સાઇકોસમૅટિક એટલે કે મન અને શરીરની બીમારી તરીકે ઓળખાય છે) પરીવર્તીત થઇ શકે છે.
અન્ય સામાન્ય માનસિક અસરો આ મુજબ છેઃ

• ઘ્યાન કેન્દ્રીત કરવામાં અસક્ષમ
• નિર્ણય લેવામાં મુશ્કેલી
• આત્મવિશ્વાસમાં ગુમાવવો
• ચિડીયાપણુ અથવા વારંવાર ગુસ્સો આવવો
• અતૃપ્ત ઇચ્છાઓ
• બિનજરૂરી ચિંતા, બેચેની અને અસ્વસ્થતા
• બિનતાર્કિક ડર
• ઘાતક હુમલાઓ
• તીવ્ર લાગણીઓ અને બદલાતો મિજાજ

વર્તન આધારિત તણાવની અસરો

વર્તન આધારિત તણાવની અસરો જ્યારે વ્યકિત તણાવમાં હોય ત્યારે કેવી રીતે વર્તે છે અને કામ કરે છે તે દર્શાવે છે.
નીચે અમુક તણાવની વર્તનપર થતી અસરો દર્શાવેલ છેઃ

• વધારે પડતુ ધુમ્રપાન
• ગભરામણ ચહેરા પર દેખાવી
• દારૂ કે નશીલી દવાઓનું સેવનમાં વધારો
• નજરે પડતી ટેવો જેમ કે નખ મોં વડે ચાવવા/કાપવા, વાળ ખેંચવા, વગેરે
• ખોરાકમાં વધારો કે ઘટાડો
• માનસિક રીતે ગેરહાજર
• અકસ્માત થવાની શક્યતાઓ વધી જાય તેવુ વર્તન
• ઓછી ઉશ્કેરીજનક બાબત પર ગુસ્સે થવું

એવા પુરાવા છે કે તણાવની વર્તન પર થતી અસરો ખૂબ જ ભયંકર હોય છે અને વ્યકિત વ્યકિત અને સામાજિક સંબંધોને અસર પહોંચાડે છે.
એકાંત, ગરીબી, વિયોગ, ભેદભાવના કારણે થતી ઉદાસીનતા અને હતાશાના કારણે થનાર અમુક પ્રકારના તીવ્ર અને વધારે મંદ ગતીએ આગળ વધતા ચિંતા રોગ પ્રતિકારક શક્તિને હાનિ પહોંચાડે છે અને વિષાણુ આધારિત બીમારી શરદી અને હર્પીશથી લઇને એઇડ્સ અને કેંસરમાં વધારો કરે છે.
તણાવની અન્ય ગ્રંથિઓ, મગજના ચેતાતુંતુઓ, વધારાના રાસાયણીક પુરસ્થગ્રંથિ અને અગત્યના પાચનતંત્ર અને ચયાપચનની ક્રિયા પર પણ અસર થાય છે કે જે હજી પણ જાણી શકાયેલ નથી

અમુક તણાવ આધારિત બીમારીઓ

• પાચનમાં તકલીફ (એસીડીટી)
• દારૂનું સેવન
• અસ્થમા
• થકાવટ
• તાણ અને માથુ દુખવુ
• હાઇપરટેન્શન (ભારે માનસિક તાણ)
• અનિદ્રા
• આંતરડામાં બળતરા થવાના લક્ષણો
• સ્થાનીય રક્તક્ષીણતા
• જાતિય ઇચ્છાઓ/ઉત્તેજના ઓછી થવી
• ચામડીની બીમારીઓ જેમ કે લાલચાંઠા પડવા, ખરજવુ, ‘પ્રઉરીટુસ’, ન્યુરોડર્મેટિટિસ (ચેતા–ત્વફ કોપ), વગેરે આ યાદી સંપુર્ણ નથી

તેના કારણે થતી બીમારીઓને સમજવા માટે અને તણાવ તેમજ તેના કારણે થતી બીમારીના સંચાલન માટેનું આયોજન તૈયાર કરવા માટે ઉપરના ખ્યાલોની સમજ હોવી ખૂબ જ જરૂરી છે.

દવાખાનામાં વ્યક્તિમાં તણાવને વૈજ્ઞાનિક રીતે મૂત્રપિંડ ગ્રંથી દ્વારા ઉત્પન થનાર બે અંતઃસ્ત્રાવ (કૉર્ટિઝોલ અને ડી.એચ.ઈ.એ.)ને માપીને ઓળખવામાં આવે છે.

હોલમેસ અને રાહે સ્ટ્રેસ સ્કેલ મુજબ તણાવ માપવા માટે “લાઇફ ચેન્જ યુનિટ”ની સંખ્યા કે જે છેલ્લા વર્ષમાં વ્યક્તિના જીવનમાં બનેલ ઘટનાઓને લાગુ પડતી હોય તેને ઉમેરવામાં આવે છે અને છેલ્લા ગુણ આપવામાં આવે છે.

દા.ત.,

પતિ/પત્નિનું મૃત્યુ ૧૦૦ ગુણ આપે છે.

• ૩૦૦ +ગુણ: બીમારીના જોખમ માટે
• ૧૫૦-૨૯૯+ ગુણઃ બીમારીનું જોખમ મધ્યમ હોય (ઉપરના જોખમ કરતા 30% ઓછુ હોય)
• 150– ગુણઃ બીમારીનું બહુ જ નહિવત જોખમ હોય

તણાવનું સંચાલન

તેનું રોજનામું તૈયાર કરો

તે એક સામાન્ય માનવીય અનુભવ છે, પરંતુ તેનો સામનો કરવાની આપણી રીતો આપણા સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારી પર ઊંડી અસર કરી શકે છે. કેટલીક તણાવ વ્યવસ્થાપનની રીતો ક્ષણિક રાહત આપી શકે છે, પરંતુ લાંબા ગાળે તે તણાવને વધુ વકરાવી શકે છે અને આપણા શરીર અને મનને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.

તણાવનો સામનો કરવાની બિનઆરોગ્યપ્રદ રીતો:

• ધૂમ્રપાન: ધૂમ્રપાન તણાવ ઘટાડવાને બદલે તેને વધારે છે અને અનેક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનું કારણ બને છે.
• મદ્યપાન: વધુ પડતો દારૂનો ઉપયોગ તણાવને અસ્થાયી રૂપે ઓછો કરી શકે છે, પરંતુ તે વ્યસન તરફ દોરી જાય છે અને શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્યને નુકસાન પહોંચાડે છે.
• અનિયમિત આહાર: વધુ પડતું કે ઓછું ખાવું, અનિયમિત સમયે ખાવું કે પौષ્ટિક આહાર ન લેવો એ તણાવને વધારે છે અને શરીરને નબળું પાડે છે.
• સ્ક્રીન સમય: કલાકો સુધી ટીવી કે કોમ્પ્યુટર સામે બેસી રહેવાથી શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય બગડે છે અને તણાવ વધે છે.
• એકલતા: મિત્રો, પરિવાર અને સામાજિક પ્રવૃત્તિઓથી દૂર રહેવાથી એકલતા અને તણાવ વધે છે.
• દવાઓનો દુરુપયોગ: તણાવ ઓછો કરવા માટે ડૉક્ટરની સલાહ વગર ઊંઘની કે અન્ય દવાઓ લેવી એ જોખમી સાબિત થઈ શકે છે.
• વધુ પડતી ઊંઘ: વધુ પડતી ઊંઘ શરીરને સુસ્ત બનાવે છે અને તણાવ ઘટાડવાને બદલે તેને વધારે છે.
• સમસ્યાઓથી દૂર ભાગવું: સમસ્યાઓનો સામનો કરવાને બદલે તેનાથી ભાગવું એ તણાવને વધુ વિકરાળ બનાવે છે.
• ગુસ્સો અને હિંસા: તણાવને કારણે ગુસ્સો અને હિંસક વર્તન કરવું એ સંબંધોને બગાડે છે અને તણાવ વધારે છે.

તણાવ વ્યવસ્થાપન માટેના આરોગ્યપ્રદ વિકલ્પો:

તણાવનો સામનો કરવા માટે ઘણી આરોગ્યપ્રદ રીતો છે, જેમ કે યોગ, ધ્યાન, કસરત, સંતુલિત આહાર, સારી ઊંઘ, શોખ, મિત્રો અને પરિવાર સાથે સમય પસાર કરવો વગેરે. આવી રીતો તણાવને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે અને આપણને વધુ સ્વસ્થ અને ખુશ રાખે છે.

તમારા પ્રતિભાવને બદલો

• તણાવ ઊભુ કરનાર પરિબળ સાથે સુમેળ સાધી લો
• તણાવ ઊભુ કરનાર પરિબળને સ્વિકારી લો

આરામ કરવાના અને તાજા થવાના તંદુરસ્ત રસ્તાઓ

• ચાલવા માટે જાઓ
• કુદરત સાથે સમય પસાર કરો
• તમારા સારા મિત્રને ફોન કરો
• સારૂ કામ કરીને ચિંતાને દૂર કરો
• તમારા રોજનિશીમાં લખો
• લાંબા સમય સુધી સ્નાન કરો
• સુગંધી મિણબત્તિઓ સળગાવો. હુંફાળી કોફી અથવા ચાનો કપ માણો
• પાલતુ પ્રાણીઓ સાથે રમો
• તમારા બગીચામાં કામ કરો
• માલિશ મેળવો/કરાવો
• સારી ચોપડીનું વાંચન કરો
• સંગીત સાંભળો
• વિનોદી શૈલી (કોમેડી) જુઓ
• વિરામ માટેનો સમય અલગ રાખો. તમારા રોજીંદી દિનચર્યામાં આરામ અને મનોરંજન માટેનો સમય રાખો. બીજા બંધનોને અતિક્રમણ કરવા ના દો. આ તમારો એ સમય હશે જેમાં તમે તમારી તમામ જવાબદારીઓમાંથી વિરામ મેળવશો અને તમારી બેટરીને ફરી ચાર્જ કરશો.
• બીજા સાથે જોડાવ. હકારાત્મક લોકો કે જે તમારા જીવનમાં સુધારો લાવે તેની સાથે સમય વિતાવો. મજબુત સહાયક વ્યવસ્થા તમને તણાવને નકારાત્મક અસરો સામે રક્ષણ આપશે.
• તમે જેને કરવામાં આનંદ મેળવો છો તે રોજ જરો. ફુરસદના સમયમાં એવી પ્રવૃતિઓ માટે સમય ફાળવો કે જે તમને આનંદ આપે પછી તે પિયાનો વગાડવાનો હોય અથવા તમારી બાઇક ચલાવવાનો હોય.
• તમારી વિનોદવૃતિ જાળવી રાખો. તેમાં તમારી જાત પર હસવાની ક્ષમતાનો સમાવેશ થાય છે. હસવાથી તમારા શરીરને ઘણીરીતે સામનો કરવામાં મદદ મળે છે.

તણાવ ઘટાડવા માટેની તંદુરસ્ત જીવનશૈલી: તમારા શરીર અને મનને સુખી રાખો

તણાવ એ આધુનિક જીવનનો એક ભાગ છે, પરંતુ તેને નિયંત્રણમાં રાખવા માટે આપણે આપણી જીવનશૈલીમાં કેટલાક સકારાત્મક ફેરફારો કરી શકીએ છીએ. તંદુરસ્ત આહાર, નિયમિત કસરત, ઊંઘ અને પોતાના વ્યવસ્થાપનની અન્ય તંદુરસ્ત રીતો અપનાવીને આપણે તણાવને ઘટાડી શકીએ છીએ અને શારીરિક તેમજ માનસિક સ્વાસ્થ્ય સુધારી શકીએ છીએ.

આહારમાં સુધારો:

• પોષક તત્વોથી ભરપૂર આહાર: વિટામિન બી, વિટામિન સી, વિટામિન ડી અને મેગ્નેશિયમ જેવા પોષક તત્વો તણાવ સામે રક્ષણ આપે છે અને શરીરને તંદુરસ્ત રાખે છે. તમારા આહારમાં ફળો, શાકભાજી, આખા અનાજ, પ્રોટીન અને તંદુરસ્ત ચરબીનો સમાવેશ કરો.
• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને ખાંડ ટાળો: પ્રોસેસ્ડ ફૂડ, ખાંડયુક્ત પીણાં અને વધુ પડતી ખાંડ તણાવ વધારી શકે છે અને શરીરને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• કેફીન અને આલ્કોહોલનું સેવન મર્યાદિત કરો: વધુ પડતી કેફીન અને આલ્કોહોલ તણાવ વધારી શકે છે અને ઊંઘમાં ખલેલ પહોંચાડી શકે છે.

નિયમિત કસરત:

• શારીરિક પ્રવૃત્તિ વધારો: નિયમિત કસરત કરવાથી તણાવ દૂર થાય છે, મૂડ સુધરે છે અને શરીર તંદુરસ્ત રહે છે. દરરોજ ઓછામાં ઓછી 30 મિનિટની શારીરિક પ્રવૃત્તિ કરવાનો લક્ષ્ય રાખો.
• તણાવ દૂર કરતી કસરતો: યોગ, તાઈ ચી, ઍરોબિક્સ અને સ્ટ્રેન્થ ટ્રેનિંગ જેવી કસરતો તણાવ ઘટાડવામાં ખાસ કરીને અસરકારક છે.

પર્યાપ્ત ઊંઘ અને આરામ:

• ઊંઘનું શેડ્યૂલ બનાવો: દરરોજ એક જ સમયે સૂવા અને उठવાનો પ્રયાસ કરો. આનાથી તમારી ઊંઘની ગુણવત્તા સુધરશે અને તમે વધુ સ્વસ્થ અને તણાવમુક્ત અનુભવશો.
• આરામ માટે સમય કાઢો: દિવસ દરમિયાન આરામ કરવા માટે થોડો સમય કાઢો. ધ્યાન, ઊંડા શ્વાસ લેવાની કસરતો અથવા પ્રકૃતિમાં સમય પસાર કરવા જેવી પ્રવૃત્તિઓ ચિંતા ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.

તણાવ વ્યવસ્થાપન:

• તણાવના સંકેતોને ઓળખો: તણાવના શારીરિક અને માનસિક સંકેતોને ઓળખતા શીખો. જેમ કે, માથાનો દુખાવો, ઊંઘ ન આવવી, ચીડિયાપણું, ગુસ્સો વગેરે.
• તણાવ ઓછો કરવાની તંદુરસ્ત રીતો અપનાવો: યોગ, ધ્યાન, કસરત, શોખ, મિત્રો અને પરિવાર સાથે સમય પસાર કરવો, સંગીત સાંભળવું, પ્રકૃતિમાં સમય પસાર કરવો વગેરે જેવી પ્રવૃત્તિઓ તેને ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.
• જરૂર પડ્યે મદદ લો: જો તમને લાગે કે તમારો તણાવ નિયંત્રણ બહાર જઈ રહ્યો છે, તો તણાવ વ્યવસ્થાપન નિષ્ણાત અથવા ચિકિત્સકની મદદ લેવામાં અચકાશો નહીં.

તણાવમુક્ત જીવન માટે આજથી જ આ સકારાત્મક ફેરફારો કરવાનું શરૂ કરો અને તમારા શરીર અને મનને સ્વસ્થ અને સુખી રાખો.

સંદર્ભ પુસ્તકો:

1. ડૉ. હંસ સેલ્યીનું પુસ્તક "ધ સ્ટ્રેસ ઑફ લાઇફ"

2. શાંત ચિત્ત શક્તિશાળી મન  by Om Swami

3. તણાવ મુક્તિ (Stress Mukti) by Dr. Hansaji Yogendra